آیورودا به زبان ساده (بخش2: عناصر پنجگانه و دوشا)

نویسنده: ستاره کیومرثی

در پست قبلی اولین درس از آیورودا به زبان ساده رو براتون گفتیم. در این پست و در ادامه آموز‌ه‌ها در مورد عناصر پنجگانه و دوشاها برای شما می‌گیم. اولین سوال اینه که عناصر پنچگانه چیا هستن؟ بر اساس آیورودا در طبعیت همه چیز از ترکیب پنج عنصر اصلی به وجود اومده: خلأ، هوا، آتش، باد و خاک. اشیاء، گیاهان، غذاها، حیوانات و انسان‌ها همگی ترکیب‌های منحصر به فردی از این عناصر هستن. مثلا به نظرتون عنصر اصلی تشکیل دهنده یه سنگ چیه؟ درسته، خاکه! یا عنصر اصلی تشکیل دهنده باد کولر چی؟ اون چیه؟ هوا! حالا بیاین دونه دونه این عناصر رو بررسی کنیم…

خلأ، اولین عنصر از عناصر پنجگانه

عنصر اول خلأ هست که به زبان سانسکریت بهش ،AKASH – آکاش می‌گن. چه کیفیت‌هایی توی این عنصر غلبه داره؟ سرده، خشکه، خالی و سبکه! اگه دیگه بخواهیم توی طبیعت به این عنصر فکر کنیم چه مثالی می‌تونیم بزنیم؟ این عنصر مثل یه اقیانوس خالیه، که همه چیز رو در بر گرفته. تو طبیعت به خلأ موجود در فضا فکر کنین. اگه بخواین توی بدنتون بهش فکر کنین چه مثالی می‌شه براش بزنیم؟ تو بدنتون به خلأ توی لوله گوارش، وقتی خیلی گرسنه هستین فکر کنین. یا خلأ توی بینی، شش‌ها و دهانتون!

هوا، عنصر دوم

عنصر دوم هواست که اسم سانسکریتش هست VAYU – وایو! چه کیفیت‌هایی توش غلبیه داره؟ خشکه، محرکه، سبکه و خشنه. مهم‌ترین ویژگی عنصر هوا، محرک بودنشه. نه تنها خودش در حال حرکته، بلکه هر جا که باشه می‌تونه بقیه چیزها رو هم حرکت بده.  اگه بخوایم تو طبعیت بهش فکر کنیم می‌تونیم به باد فکر کنیم. باد وزنده­‌ای که به هر کجا در حال حرکته.  بادی که سبکه و وقتی در معرضش قرار بگیریم اگه خیلی شدتش زیاد و تند باشه، می‌تونه شما رو هم هل بده. باد می‌تونه شما رو سر و خشک کنه.

توی بدن چی ؟ به هر چیزی که محرکه فکر کنین. گاز توی معده و روده و ضربان قلب هوایی که وارد شش‌ها می‌شه و ازش خارج می‌شه.

آتش، عنصر سوزان سوم

عنصر سوم آتشه! توی زبان سانسکریت بهش می‌گن AGNI آگنی. چه کیفیت‌هایی توش غلبه داره؟ گرمه، خشکه تنده تیزه نافذ و سبکه. بیاین به این عنصر در طبیعت فکر کنیم. یاد خورشید و آفتاب می‌افتیم یا خود آتش! و اگر بخوایم به وجودش توی بدن فکر کنیم می‌شه آنزیم‌های گوارشی و صفرا. یا گرمای بدن انسان زنده.

آب، عنصر چهارم

عنصر چهارم هم آبه! در زبان سانسکریت APAS نوشته می‌شه اما آپ یا آپا تلفظ می‌شه. چه کیفیت‌هایی توش غلبه داره؟ سرده، مرطوبه، چرب، لزجه، نرمه و چسبنده است. خوب در طبیعت چی؟ باید به باران و چشمه و رودخانه فکر کنیم. توی بدن چی؟ خوب اونجا می‌شه بزاق دهان، مخاط لوله گوارش، ادرار و پلاسمای خون،. اشک  و هر چی که مایعه.

خاک آخرین عنصر از عناصر پنجگانه

عنصر پنجم خاکه. اسم سانسکریتش PRUTHIVI پروتیویه! کیفیت‌های غالبش سردی، خشکی، متراکم بودن، ایستایی و سنگین بودنه. این عنصر به همه چی تراکم و استحکام می‌ده. اگه در طبیعت بخواین سراغی ازش بگیرین باید به ماسه وشن، خاک و زمین فکر کنین. در بدن هم به موارد معدنی و سازنده غضروف‌ها یا بافت‌های متراکم غضروف‌ها، ناخن‌ها، استخوان‌ها و دندان‌ها و مو باید اشاره کنیم.

دوشاها چه هستند؟

توی آیورودا برای توضیح پنج عنصر اصلی در روح و جسم انسان از دسته بندی مشخصی با نام Dosha دوشا استفاده می‌شه. در اکثر منابع قدیمی آیورودا از سه دوشای اصلی نام برده میشه: واتا، پیتا و کافا.

در طب سنتی ایران اما این دسته بندی رو با واژه اخلاط معرفی می‌کنن. خلط‌ها عبارتند از سودا، صفرا، دم و بلغم.

دوشاها مفاهیمی انتراعی هستن که تعادل یا عدم تعادلشون روی تمام عملکردهای فیزیکی و روحی بدن تاثیر می‌ذاره. در همه دوشاها تمام پنج عنصر اصلی وجود دارن اما دو عنصر غلبه بیشتری دارن.

اولین دوشا، واتا

Vata واتا، دوشای اوله و عناصر هوا و خلأ در اون غلبه دارن. این دوشا سرد، خشک، سبک، نافذ، خشن و متحرکه. در طبیعت نماینده‌اش باد سرد پاییزیه و در بدن باد حاضر در لوله گوارش. محرک بودن یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های واتا محسوب می‌شه. اصلا معنی ریشه واتا در سانسکریت یعنی حامل، ناقل و رسانه. در واقع چیزی که وسیله نقلیه است. بخاطر این ویژگی در هر عملکردی از بدن که با یه حرکت برداری همراهه واتا نقش مهمی ایفا می‌کنه. دفع ادرار یا مدفوع، جریان رفت و برگشت خون، تپیدن قلب، ورود و خروج هوا به شش‌ها، پلک زدن، حرکت مفاصل و ماهیچه، دفع خون در پریود و حتی پرش افکار و  ذهن شما همه بخاطر واتاست.

در طب سنتی ایران کیفیت‌های واتا، تا حدی شبیه به خلط سوداست. البته تفاوت مهم بین طب ایرانی و آیورودا اینه که عنصر خاک، عنصر غالب خلط سوداست. استدلال طب ایرانی اینه که خلط اصلی خاک، سرد و خشکه و مثل اسفنج رطوبت محیط رو به خودش می‌کشه و خشک می‌کنه. در مورد رابطه سودا و واتا در پست‌های بعد اشاره می‌کنیم.

پیتا دوشای دوم

دوشای دوم Pitta پیتاست. مسئول متابولیسم و پروسه گوارش در بدنه و توی هضم و جذب غذا توسط سلول‌ها نقش اصلی رو ایفا می‌کنه. در اکثر منابع قدیمی آیوردا نقل شده که عنصرهای آتش و آب، در این دوشا غلبه دارن و کیفیت‌های غالب گرم تند تیز نافذ و روان بودنه.

به نظرتون پیتا در طب ستنی ایران شبیه به کدوم خلط می‌تونه باشه؟

در طب سنتی ایران دو تا خلط هستن که گرما در اون‌ها غالبه. یکی صفرا و دیگری هم دَم. صفرا گرم و خشکه و دَم گرم و مرطوب. در آیورودا هر دو این اخلاط، در زیر مجموعه پیتا قرار می‌گیرن و البته در برخی منابع محدود آیورودا؛ که مهم‌ترینشون Sushruta Samhita سوشوت سامیهتاست  و توسط یک جراح حاذق آیورودا نوشته شده، این دوشا به دو بخش تقسیم می‌شه. قسمت اول همچنان اسمش پیتاست و گرم و خشکه. قسمت دوم نامش Rakta راکتاست  که به معنی خون و با کیفیت گرم و مرطوبه. رویکرد این جراح مثل طبیبان سنتی ایرانه که به جای سه دوشا، چهار دوشا (شبیه چهار خلط در طب سنتی ایران) رو معرفی می‌کنه. اما در غالب منابع معاصر آیورودا، از سه دوشا صحبت می‌شه و هر دو صفرا و دم را پیتا در نظر می‌گیرن.

حالا اگه بخوایم نماینده خوبی در طبیعت برای پیتا در نظر بگیریم یاد چی می‌افتین؟ آتش، شعله شمع، مواد مذاب یک آتش فشان و چشمه آب گرمی که قل‌قل می‌جوشه همه پیتا هستن.

اما در بدن چی؟ در بدن انسان صفرای ترشح شده از کبد پیتاست. صفرا، یک مایع زرد تلخ و تند و تیزه که توسط کبد ترشح می‌شه. این مایع برای هضم موارد چرب و بلغمیه و اون‌ها رو عین وایتکس هضم می‌کنه. به اسیده معده خون ماهیچه فکر کنین… این‌ها هم نماینده‌های خوبی از پیتا هستن.‌

سومین دوشا، کافا

اسم دوشای سوم Kapha کافاست. کافا حاوی دو عنصر آب و خاکه. سرد، مرطوب، سنگین، چرب متراکم و چسبنده است. در طب سنتی ایران کیفیت‌های کافا خیلی شبیه به خلط بلغمه . در طبیعت اگه بخوایم کافا رو جستجو کنیم میتونیم به برف فکر کنیم. به گلِ شُل و شن خیس کنار دریا و در بدن به خلط پشت گلوتون که موقع سرماخوردگی حس می‌کنین یا چربی که دور ماهیچه رو گرفته فکر کنین و آبی که در بدن وجود داره. این آب موجود در دوشای کافا، به اعضای مختلف بدن مثل مفصل‌ها و پوست رطوبت می‌ده و مثل چسب باعث می‌شه سلول‌ها به هم متصل بشن. عنصر خاکی که در این دوشاست استخون‌ها و ساختار بدن رو می‌سازه و به بدن جرم و استحکام می‌ده.

یک تفاوت که بین طب سنتی ایران و آیورودا می‌بینیم اینه که طب سنتی ایران خلط سودا را حاوی عنصر خاک و اون رو مسئول و بن‌مایه ساختارهای اصلی بدن، مثل استخون‌ها و غضروف‌ها می‌دونه. در پست‌های بعدی بیشتر در مورد خصلت‌های این دوشا خواهیم گفت.

پس منتظر باشین!

لطفاً در زمان بازنشر مطلب که با امید به سلامتی همگان و با مهر تألیف شده است به نام نویسنده آن «ستاره کیومرثی» اشاره‌کنید.