نویسنده: ستاره کیومرثی
بخش 1: تعریف طب آیورودا
اول بذارین بگم که اصلا لغت آیورودا یعنی چی… آیورودا یه سیستم شفا بخشه که ریشهاش بر میگرده به هند، خیلی از باستانشناسها معتقدن که یکی از قدیمیترین سیستمهای طبابت توی جهانه.
لغت آیُوروِدا – Ayurveda (با ضمه روی حرف ی و ساکن روی ر) که خیلیها توی ایران، به اشتباه اون رو آیرُوِدا ( سکون روی حرف ی و ضمه بر روی ر) تلفظ میکنن از دو قسمت تشکیل شده. قسمت اولش آیور- Ayur هست که به معنای زندگیه. قسمت دومش هم وِدا -veda است که یعنی علم. پس آیورودا یعنی علم زندگی.
آیورودا همراه با علوم دیگهای به عنوان Sister Science یا علومی که خواهر هم هستن شناخته میشه. مثل Yoga – یوگا، Jyotish – جیوتیش ( ستاره بینی ودایی)، Vastu – واستو ( معماری ودایی) و علوم ودایی دیگه. این علوم دانشی هستن که به آدمها هنر سالم زیستن و سالم باقی موندن را آموزش داده و دست در دست هم، گوهر سلامت کامل و پایدار روح و جسم رو به فرد هدیه میدن.
اولین سوال مهم: تفاوت آیورودا با طب نوین یا معاصر چیه؟
به نظر شما تفاوت مفهوم درمان، در طب آیورودا با مفهوم درمان در طب پزشکی نوین یا معاصر چیه؟
پروسه درمان در طب پزشکی نوین «بیمار» محوره! یعنی معمولا داروی یکسانی برای بیماران با بیماری مشترک (مثلا سرماخوردگی) تجویز میشه. اما در طبهای سنتی موضوع فرق میکنه… طبهای سنتی مختلف مثل آیورودا، طب سنتی ایرانی و طب سنتی چینی، «بیمار» محوره!خوب این یعنی چی؟
در این طبهای سنتی باور بر اینه که بیماران، طبعهای مختلف دارن و با هم تفاوت دارن. به دلیل همین تفاوتها، پروسه درمان هر آدمی با توجه به طبعش تعیین میشه! برای فهمیدن بهترش یه مثال لازمه.
مثلا دو تا آدم رو در نظر بگیرین؛ یه آدم خیلی لاغر که هر چی غذای چاق کننده میخوره اصلا چاق نمیشه. در مقابلش یه آدم دیگه میشه دید که فربه و چاقه. و این آدم فربه قسم میخوره در طول روز چیز زیادی نمیخوره اما حتی با خوردن آب هم چاق میشه… دلیل این اتفاق برای این دو تا آدم چیه؟
دلیلش همون طبع کاملا متفاوت این دو نفره! این طبع متفاوتشون، باعث میشه غذاهایی که برای نفر اول مفیده برای دومی سم محسوب شه. با همین تفاوتهاست که ارائه دادن یه نسخه سلامتی یکسان و واحد برای افراد با طبع های مختلف کارساز نباشه.
پس در طب آیورودا و مشابهاتش یه نسخه شبیه هم برای بیماران با طبعهای مختلف نمیشه پیچید! این همون «بیمار محور» بودن طب آیورداست! خوب حتما میپرسین روش درمان توی این طبها چیه؟ در ادامه جواب این سوال رو میتونین بخونین.
پروسه درمان در آیورودا
وقتی ما از پروسه درمان در آیورودا صحبت میکنیم این پروسه درمان چه چیزهایی رو در بر میگیره؟ در پزشکی نوین وقتی به پزشک مراجعه میکنیم منتظریم که برای ما دارو تجویز بکنه و تمام! به بیان دیگه دارویی که دکتر به ما میده مهمترین و شاید تنها نقش رو در پروسه درمان ایفا میکنه.
خوب اما بن مایه اصلی توی پروسه درمانی آیورودا چیه؟ آیا فقط یه ترکیب گیاهی و بسنده کردن بهش درمان ریشهای رو انجام میده؟
جواب منفیه!
ترکیب گیاهی فقط 5 درصد از چیزیه که مریض در شبانه روز میخوره. حالا اگه 95 درصد باقی چیزهایی که میخوره و کارهایی که میکنه خلاف طبعش باشه، حتی اگه ترکیب گیاهیش قوی هم باشه، اما اثر اون داروها بخاطر بقیه کارهای اشتباه روزانهاش خنثی میشه.
به همین دلیل، موضوع آویورودا نگاه خیلی جامعی به پروسه درمان داره و برای سالم بودن و سالم موندن ابعاد مختلف زندگی فرد باید بر اساس طبع، شرایط بدنش، تغذیه و سبک زندگیش تعیین بشه.
در این پروسه، تغذیه، ترکیب گیاهی که تجویز میشه، سبک زندگی، نوع ورزش، تمرینات یوگایی که داده میشه، زمان خوابیدن و بیدار شدن متفاوته. حتی برای بیمار، رنگهایی برای پوشش و محیط پیرامونش، سنگهای درمانی خاص او، روغن ماساژ مخصوص به خودش و رایحه ها مناسب تجویز میشه! و خیلی چیزهای دیگه که برای افراد مختلف با طبعهای مختلف متفاوته.
مسئولیت اصلی درمان با خود بیماره
مهمترین چیزی که باید یاد بگیریم اینه که بر اساس طبعمون چطوری با بدن، روح و جسممون رفتار کنیم. در واقع مسئولیت اصلی درمان با خود ما به عنوان بیماره که چقدر این آموزه رو بتونیم در متن زندگی هر روزهی خودمون پیاده کنیم. هر آدمی با یادگرفتن این اصول و ویژگیهای طبع خودش، میتونه زبون بدنش رو بشناسه، با بدنش معاشرت کنه و جسم جانش رو در تعادل نگه داره.
پس اگه ما تغذیه و سبک زندگیمونو مطابق با طبع خودمون تنظیم کنیم در تعادلیم! اما اگه غذاهایی بخوریم که با طبع ما سازگاز نیست نتیجه اش به وجود اومدن عدم تعدلهای طبعی و تبدیل اون به بیماریهای مختلف جسمی و روحیه!
بخش 2: عناصر پنجگانه و دوشا
در ادامه آموزهها در مورد عناصر پنجگانه و دوشاها برای شما میگیم. اولین سوال اینه که عناصر پنچگانه چیا هستن؟ بر اساس آیورودا در طبعیت همه چیز از ترکیب پنج عنصر اصلی به وجود اومده: خلأ، هوا، آتش، باد و خاک. اشیاء، گیاهان، غذاها، حیوانات و انسانها همگی ترکیبهای منحصر به فردی از این عناصر هستن. مثلا به نظرتون عنصر اصلی تشکیل دهنده یه سنگ چیه؟ درسته، خاکه! یا عنصر اصلی تشکیل دهنده باد کولر چی؟ اون چیه؟ هوا! حالا بیاین دونه دونه این عناصر رو بررسی کنیم…
خلأ، اولین عنصر از عناصر پنجگانه
عنصر اول خلأ هست که به زبان سانسکریت بهش ،AKASH – آکاش میگن. چه کیفیتهایی توی این عنصر غلبه داره؟ سرده، خشکه، خالی و سبکه! اگه دیگه بخواهیم توی طبیعت به این عنصر فکر کنیم چه مثالی میتونیم بزنیم؟ این عنصر مثل یه اقیانوس خالیه، که همه چیز رو در بر گرفته. تو طبیعت به خلأ موجود در فضا فکر کنین. اگه بخواین توی بدنتون بهش فکر کنین چه مثالی میشه براش بزنیم؟ تو بدنتون به خلأ توی لوله گوارش، وقتی خیلی گرسنه هستین فکر کنین. یا خلأ توی بینی، ششها و دهانتون!
عناصر پنجگانه و دوشاها
هوا، عنصر دوم
عنصر دوم هواست که اسم سانسکریتش هست VAYU – وایو! چه کیفیتهایی توش غلبیه داره؟ خشکه، محرکه، سبکه و خشنه. مهمترین ویژگی عنصر هوا، محرک بودنشه. نه تنها خودش در حال حرکته، بلکه هر جا که باشه میتونه بقیه چیزها رو هم حرکت بده. اگه بخوایم تو طبعیت بهش فکر کنیم میتونیم به باد فکر کنیم. باد وزندهای که به هر کجا در حال حرکته. بادی که سبکه و وقتی در معرضش قرار بگیریم اگه خیلی شدتش زیاد و تند باشه، میتونه شما رو هم هل بده. باد میتونه شما رو سر و خشک کنه.
توی بدن چی ؟ به هر چیزی که محرکه فکر کنین. گاز توی معده و روده و ضربان قلب هوایی که وارد ششها میشه و ازش خارج میشه.
آتش، عنصر سوزان سوم
عنصر سوم آتشه! توی زبان سانسکریت بهش میگن AGNI آگنی. چه کیفیتهایی توش غلبه داره؟ گرمه، خشکه تنده تیزه نافذ و سبکه. بیاین به این عنصر در طبیعت فکر کنیم. یاد خورشید و آفتاب میافتیم یا خود آتش! و اگر بخوایم به وجودش توی بدن فکر کنیم میشه آنزیمهای گوارشی و صفرا. یا گرمای بدن انسان زنده.
آب، عنصر چهارم
عنصر چهارم هم آبه! در زبان سانسکریت APAS نوشته میشه اما آپ یا آپا تلفظ میشه. چه کیفیتهایی توش غلبه داره؟ سرده، مرطوبه، چرب، لزجه، نرمه و چسبنده است. خوب در طبیعت چی؟ باید به باران و چشمه و رودخانه فکر کنیم. توی بدن چی؟ خوب اونجا میشه بزاق دهان، مخاط لوله گوارش، ادرار و پلاسمای خون،. اشک و هر چی که مایعه.
خاک آخرین عنصر از عناصر پنجگانه
عنصر پنجم خاکه. اسم سانسکریتش PRUTHIVI پروتیویه! کیفیتهای غالبش سردی، خشکی، متراکم بودن، ایستایی و سنگین بودنه. این عنصر به همه چی تراکم و استحکام میده. اگه در طبیعت بخواین سراغی ازش بگیرین باید به ماسه وشن، خاک و زمین فکر کنین. در بدن هم به موارد معدنی و سازنده غضروفها یا بافتهای متراکم غضروفها، ناخنها، استخوانها و دندانها و مو باید اشاره کنیم.
دوشاها چه هستند؟
توی آیورودا برای توضیح پنج عنصر اصلی در روح و جسم انسان از دسته بندی مشخصی با نام Dosha دوشا استفاده میشه. در اکثر منابع قدیمی آیورودا از سه دوشای اصلی نام برده میشه: واتا، پیتا و کافا.
در طب سنتی ایران اما این دسته بندی رو با واژه اخلاط معرفی میکنن. خلطها عبارتند از سودا، صفرا، دم و بلغم.
دوشاها مفاهیمی انتراعی هستن که تعادل یا عدم تعادلشون روی تمام عملکردهای فیزیکی و روحی بدن تاثیر میذاره. در همه دوشاها تمام پنج عنصر اصلی وجود دارن اما دو عنصر غلبه بیشتری دارن.
اولین دوشا، واتا
Vata واتا، دوشای اوله و عناصر هوا و خلأ در اون غلبه دارن. این دوشا سرد، خشک، سبک، نافذ، خشن و متحرکه. در طبیعت نمایندهاش باد سرد پاییزیه و در بدن باد حاضر در لوله گوارش. محرک بودن یکی از مهمترین ویژگیهای واتا محسوب میشه. اصلا معنی ریشه واتا در سانسکریت یعنی حامل، ناقل و رسانه. در واقع چیزی که وسیله نقلیه است. بخاطر این ویژگی در هر عملکردی از بدن که با یه حرکت برداری همراهه واتا نقش مهمی ایفا میکنه. دفع ادرار یا مدفوع، جریان رفت و برگشت خون، تپیدن قلب، ورود و خروج هوا به ششها، پلک زدن، حرکت مفاصل و ماهیچه، دفع خون در پریود و حتی پرش افکار و ذهن شما همه بخاطر واتاست.
در طب سنتی ایران کیفیتهای واتا، تا حدی شبیه به خلط سوداست. البته تفاوت مهم بین طب ایرانی و آیورودا اینه که عنصر خاک، عنصر غالب خلط سوداست. استدلال طب ایرانی اینه که خلط اصلی خاک، سرد و خشکه و مثل اسفنج رطوبت محیط رو به خودش میکشه و خشک میکنه. در مورد رابطه سودا و واتا در پستهای بعد اشاره میکنیم.
پیتا دوشای دوم
دوشای دوم Pitta پیتاست. مسئول متابولیسم و پروسه گوارش در بدنه و توی هضم و جذب غذا توسط سلولها نقش اصلی رو ایفا میکنه. در اکثر منابع قدیمی آیوردا نقل شده که عنصرهای آتش و آب، در این دوشا غلبه دارن و کیفیتهای غالب گرم تند تیز نافذ و روان بودنه.
به نظرتون پیتا در طب ستنی ایران شبیه به کدوم خلط میتونه باشه؟
در طب سنتی ایران دو تا خلط هستن که گرما در اونها غالبه. یکی صفرا و دیگری هم دَم. صفرا گرم و خشکه و دَم گرم و مرطوب. در آیورودا هر دو این اخلاط، در زیر مجموعه پیتا قرار میگیرن و البته در برخی منابع محدود آیورودا؛ که مهمترینشون Sushruta Samhita سوشوت سامیهتاست و توسط یک جراح حاذق آیورودا نوشته شده، این دوشا به دو بخش تقسیم میشه. قسمت اول همچنان اسمش پیتاست و گرم و خشکه. قسمت دوم نامش Rakta راکتاست که به معنی خون و با کیفیت گرم و مرطوبه. رویکرد این جراح مثل طبیبان سنتی ایرانه که به جای سه دوشا، چهار دوشا (شبیه چهار خلط در طب سنتی ایران) رو معرفی میکنه. اما در غالب منابع معاصر آیورودا، از سه دوشا صحبت میشه و هر دو صفرا و دم را پیتا در نظر میگیرن.
حالا اگه بخوایم نماینده خوبی در طبیعت برای پیتا در نظر بگیریم یاد چی میافتین؟ آتش، شعله شمع، مواد مذاب یک آتش فشان و چشمه آب گرمی که قلقل میجوشه همه پیتا هستن.
اما در بدن چی؟ در بدن انسان صفرای ترشح شده از کبد پیتاست. صفرا، یک مایع زرد تلخ و تند و تیزه که توسط کبد ترشح میشه. این مایع برای هضم موارد چرب و بلغمیه و اونها رو عین وایتکس هضم میکنه. به اسیده معده خون ماهیچه فکر کنین… اینها هم نمایندههای خوبی از پیتا هستن.
سومین دوشا، کافا
اسم دوشای سوم Kapha کافاست. کافا حاوی دو عنصر آب و خاکه. سرد، مرطوب، سنگین، چرب متراکم و چسبنده است. در طب سنتی ایران کیفیتهای کافا خیلی شبیه به خلط بلغمه . در طبیعت اگه بخوایم کافا رو جستجو کنیم میتونیم به برف فکر کنیم. به گلِ شُل و شن خیس کنار دریا و در بدن به خلط پشت گلوتون که موقع سرماخوردگی حس میکنین یا چربی که دور ماهیچه رو گرفته فکر کنین و آبی که در بدن وجود داره. این آب موجود در دوشای کافا، به اعضای مختلف بدن مثل مفصلها و پوست رطوبت میده و مثل چسب باعث میشه سلولها به هم متصل بشن. عنصر خاکی که در این دوشاست استخونها و ساختار بدن رو میسازه و به بدن جرم و استحکام میده.
یک تفاوت که بین طب سنتی ایران و آیورودا میبینیم اینه که طب سنتی ایران خلط سودا را حاوی عنصر خاک و اون رو مسئول و بنمایه ساختارهای اصلی بدن، مثل استخونها و غضروفها میدونه. در پستهای بعدی بیشتر در مورد خصلتهای این دوشا خواهیم گفت.
بخش 3: طبع پراکروتی و ویکروتی
به نظر شما چطوری میشه این مساله رو توضیح داد که توی یه فردی دوشای واتا غلبه داره و هر چی بخوره چاق نمیشه و همیشه خدا لاغره؟ اما در مقابل، در یک فرد دیگه دوشای کافا غلبه داره، چاقه و با خوردن حتی یه لیوان آب هم اضافه وزن پیدا میکنه!
جوابش طبع آدمه!
روح و جسم هر فرد ترکیبیه منحصر به فرد از سه دوشای واتا، پیتا و کافا. به بیان دیگه هر سه دوشا یا هر پنج عنصر اصلی در همه آدمها وجود دارن. توی بعضی از آدمها یکی از این دوشاها غلبه بیشتری داره. این به این معنیه که کیفیتهای اون دوشا در جسم و روح اون فرد بیشتره. به گفته دیگه، اون دوشا در اون فرد پتانسیل بیشتری برای خارج شدن از تعادل داره.
طبع ژنتیکی یا پراکروتی
در اکثر افراد یک یا دو دوشا غلبه داره و در برخی از افراد هر سه دوشا به اندازه مساوی وجود دارن. به ترکیب منحصر به فرد از این طبعها یا دوشاها در یک فرد پراکروتی Prakruti یا طبع ژنتیکی میگن. این طبع در لحظه لقاح مشخص میشه. ترکیبیه منحصر به فرد از دوشاها بر اساس دوشاهای موجود در بدن پدر و مادر. تغذیه، سبک زندگی، حالتهای روحی و روانی پدر و مادر، همگی روی طبع ژنتیکی تاثیر میذارن. اگه دوشای کافا هم در مادر و هم در پدر غلبه داشته باشه، به احتمال بسیار زیادی این دوشا در فرزندشون هم غلبه خواهد داشت.
تغذیه، حالتهای فیزیکی و روحی، سبک زندگی پدر و مادر وقتی داره لقاح اتفاق میافته بر تشکیل طبع نوزاد موثره. یعنی در موقع لقاح اینکه کدوم دوشاها در اونها غلبه داشته و حالت روحی پدر و مادر چجوری بوده مهمه. اگه هر کدوم از این دو نفر پر باشن از اضطراب و بی قراری، دوشای واتا غلبه میکنه. اگه پر باشن از افسردگی و سکون، دوشای کافا غلبه میکنه. حتی اینکه توی چه فصلی لقاح اتفاق افتاده هم فاکتور مهمیه!
حتی فصلها و سیارات هم طبع خودشونو دارن
هر فصلی دوشای مخصوص به خودشو داره. مثلا تابستون پر از گرم و خشکیه، پس پیتا غلبه داره. در مقابل زمستون پره از سردی و رطوبت پس کافا غلبه داره.
خوب دیگه چی؟ نکته مهم دیگه وضعیت و جایگاه سیارهها در فضا و موقعیت و جایگاه اونها به هنگام لقاح و زایمانه. هر کدوم از سیارات توشون یه دوشای خاص غلبه داره. غلبه دوشای سیارات منجر به ساطع شدن انرژی مشخصی با ویژگیهای مشخصی از اون سیاره میشه. این انرژی روی طبع ژنتیکی نوزاد اثر میذاره. اگه بخواین در این مورد بیشتر بدونین در مورد علم جیوتیش Jyotish میتونین سرچ کنین. در مورد جیوتیش و علوم خواهر آیورودا هم قبلا براتون نوشتیم.
طبع منحصر به فردی که موقع لقاح شکل گرفته میتونه براساس تغذیه، سبک زندگی، محیط، حالتهای روحی و اعمال مادر در دوره حاملگی دستخوش تغییر بشه. مثلا مادری در طول دوران حاملگی مدام غذاهای تند بخوره. هی بادمجون و چیزهای تند و تیز مصرف کنه. در این حالت پیتا غلبه بیشتری پیدا میکنه. یه مادر دیگه مدام بستنی شیرینیجات و چیزهای سنگین و بلغمی بخوره. اینطوری کافا در بچه غلبه پیدا میکنه. حالا به مادری فکر کنین که در موقع بارداری مدام عصبانی باشه، داد و بیداد کنه و اعمال خشونت آمیز انجام بده و آتش در او زیاد باشه. ناخود آگاه عنصر آتش و دوشای پیتا در فرزندش غلبه پیدا میکنه.
یا اینکه مادری در زمان بارداری خودش رو وقف خدمت به بقیه کنه، کارهای عام المنفعه کنه پرستاری کنه. عشق و محبت عموما رطوبت رو در بدن زیاد میکنه. یه جمله معروف در آیورودا هست که میگه عشق چرپ و چیلیه! وقتی مادر خودش رو صرف اعمال محبت آمیز کنه رطویت و عنصر آب زیاد میشن و در او و جنین هم غلبه پیدا میکنه.
طبع کنونی یا ویکروتی
همونطور که دیدین عوامل متعددی دست به دست هم میدن تا یه ترکیب منحصر به فرد از دوشا در نوزاد شکل بگیره.حالا تصور کنین نوزادی با یک پراکروتی یا غلبه دوشای خاص به دنیا اومده. مثلا دوشاهای پیتا و کافا. آیا این به این معنیه که این دوشاها در بدن او تا آخر عمر یکسان باقی میمونن؟
مسلما نه!
عوامل بیرونی و درونی متعددی همچنان وجود داره که روی کم و زیاد شدن دوشاها تاثیر میذارن. به بیان دیگه حالتهای فیزیکی روحی فرد بر اساس تغذیه، سبک زندگی، فصلها، سن و هزار چیز دیگه در حال تغییرن. یعنی دوشاها میتونن بر اساس عواملی که گفتیم تغییر کنن و از تعادل خارج بشن. مثلا به یه آدمی فکر کنین که غذای غالبش غذاهای تند و الکل و قهوه است. مسلما عنصر آتش رو در خودش زیاد میکنه و طبع پیتاش از تعادل خارج میشه. حتی اگه طبع ژنتیکی او پر از واتا و کافا باشه. به یه آدم دیگه فکر کنین که در زمستان مدام جلوی تلویزیون نشسته و همهاش داره بستنی، شیرینی خامهای و پلو میخوره. مسلما رطوبت و کافا رو در خودش زیاد میکنه و از تعادل خارج میشه.
به ترکیب مشخص دوشاها و طبعها در زمان حال یک فرد ویکروتی vikruti یا طبع کنونی میگن. این طبع معادل طبع عارضی در طب سنتی ایرانیه.
سلامت کامل چه زمانی به دست میاد؟
معمولا وقتی یه فرد سلامت کامل جسم و روح داره که طبع کنونی او در هماهنگی و تعادل طبع ژنتیکی باشه. در طب سنتی ایران به این طبع جبلی گفته میشه. خیلی واضحه که در اکثر افراد بخاطر سبک زندگی و تغذیه اشتباه، این طبعها از تعادل خارج بشه و از طبع ژنتیکی فاصله بگیره.
در دوره درمان آیورودا هدف این هست که این دوشاها رو به تعادل برگردونیم تا سلامت پایدار به فرد دوبار هدیه داده بشه. برای تشخیص این طبع میتونین به متخصصین آیورودا یا تستهای آنلاین مراجعه کنین. اگه به زبان انگلیسی تسلط دارین میتونین به آدرسی که در اینجا ضمیمه شده هم مراجعه کنین. با شناخت طبع خودتون و ذاشتن یک سبک و شیوه زندگی مطابق اون به سمت سلامت کامل قدم بردارین.
لطفاً در زمان بازنشر مطلب که با امید به سلامتی همگان و با مهر تألیف شده است به نام نویسنده آن «ستاره کیومرثی» اشارهکنید.
